''कुनै दिन मलाई झुन्ड्याउने वेला आएछ भने पनि रमिता हेर्न यसभन्दा दोब्बर मानिस आउनेछन् ।''
दोस्रो विश्वयुद्धमा बेलायतलाई जिताउने प्रधानमन्त्री विन्स्टन चर्चिलको भाषण सुन्न चाहनेहरूको भिड देखेपछि उहाँका सचिवले भाषण सुन्न यति धेरै मानिस आजसम्म नआएको भन्दै चाकरी गर्दा चर्चिलले दिएको जवाफ हो । भिड जम्मा गर्न र उत्तेजित बनाउन जस्तोसुकै घृणित अभिव्यक्ति प्रयोग गर्न र आफ्नी स्वार्थमा नागरिक भिडाउन लाज नमान्ने नेताहरूले चर्चिलको प्रसङ्ग बिर्सनुहुन्न ।
घृणाको राजनीति भन्नाले जाति, धर्म, लिङ्ग, यौनिकता वा अन्य विशेषताको आधारमा मानिसका विशिष्ट समूहहरू विरुद्ध भेदभावपूर्ण वा पूर्वाग्रहपूर्ण भनाइलाई सार्वजनिक प्रयोग वा खपत गरेर सत्ता, शक्ति र राजनीतिक, आर्थिक र समर्थन प्राप्त गर्न खोज्ने राजनीतिलाई जनाउँछ। घृणाको राजनीति गर्ने कथित नेताहरूले विशेष समूह र समुदायहरूलाई बदनाम गर्न, उनीहरूको त्याग, सङ्घर्ष र बलिदानको अवमूल्यन गराउन अनेक भाषा र विशेषणहरूको प्रयोग गर्छन् । उनीहरू मानव अधिकार र नागरिक स्वतन्त्रताको उल्लङ्घन गर्ने नीति वा अभ्यासहरूको बारम्बार वकालत गर्न पनि पछि पर्दैनन् । घृणित राजनीतिको लक्ष्य भनेकै विविधता, समानता र समावेशितालाई अङ्गाल्नुको सट्टा समाजलाई विभाजित गर्नु र समूह(हरू)बिच घृणा फैलाएर आफू अनुकुल शक्ति एकीकरण गर्नु नै हो।
विश्व राजनीतिमा जर्मनी, भारत, अमेरिका, रुस, फ्रान्स, ग्रिस, इजरायल, प्यालेस्टाइन, चीन, सुडान, सोमालिया, श्रीलङ्का, रुवान्डा, भियतनाम, कङ्गो, कम्बोडियालगायत देशका अनेक उदाहरण इतिहासमा छँदै छन् । नेपालको वर्तमानमा मात्रै होइन, विगतमा पनि इतिहासमा ठुलो दङ्गा एकाध पटक मात्र भएको पाइन्छ । जसमा नेपालमा गौर, मलेठ, टिकापुर, रूकुम नरसंहार.... ठुला र अग्रपङ्क्तिका उदाहरण हुन् ।
घृणाको राजनीति गर्न हाम्रा दलका नेताहरू मात्र होइन शीर्ष नेतृत्व र पूर्व प्रधानमन्त्री भइसकेका व्यक्तिहरू नै अग्र मोर्चामा देखिन्छन् । महत्त्वपूर्ण सार्वजनिक तहमा रहेका वा रहिसकेका व्यक्तिहरू नै यस्ता घृणा फैलाउने अभिव्यक्तिमा लाग्नु अशोभनीय मात्र होइन यसले आम मानिसमा हदैसम्मको नकारात्मक प्रभाव पार्ने देखिन्छ । यसले अर्कोतिर समाजकै चित्रण पनि गरिरहेको हुन्छ । औपचारिक अनौपचारिक सभा, समारोह अझ संसद्मा समेत शीर्ष नेतृत्वमा आरोप र प्रत्यारोपहरूको कहिले नटुङ्गिने शृङ्खला अनवरत छन् । एक समय अत्तरको बास्ना झैँ मगमगाएको भन्दै अङ्कमाल गरेका नेताहरू नै आफ्ना स्वार्थ नमिल्नासाथ डुङ्डुङ्ति गन्हाएको भनेर उसै विरुद्ध विष वमन गर्छन् । एक अर्का विरुद्धका बचन बाण सुन्नेकै कान बिझाउने र आङ सिरिङ्ङ पार्ने खालका हुन्छन् । यसमा दोस्रो पुस्ताका नेताहरू पनि अछुतो देखिँदैनन् तर गाली बेइज्जती र आपसी हिलो छ्यापाछ्यापमा तै बिसेक भने देखिन्छन् ।
भर्खरै एक राजनीतिक दलबाट समानुपातिक सांसद बनेका व्यक्तिको ( यसको स्वतन्त्र पुष्टि हुन बाँकी नै छ) मन्त्री बन्न चाहिएको भन्दै एक जना मेडिकल व्यापारीसँग २ करोड रुपैयाँ मागेको अडियो सार्वजनिक भयो । जसमा ती व्यक्ति मेडिकल शिक्षाको गुणस्तरीयताका लागि लडिरहेका व्यक्तिविरुद्ध 'कहिले मर्छ जस्तो लाग्छ' भन्ने अत्यन्तै तल्लो स्तरको टिप्पणी सुन्न पाइन्छ । राजनीतिलाई नयाँ ढङ्गले अघि बढाउने दाबी गर्ने यही दलका अध्यक्षले आफ्नो विरुद्ध लेखेको बोलेको भन्दै सार्वजनिक कार्यक्रममा सञ्चारमाध्यम र त्यहाँ कार्यरत पत्रकार सम्पादकबारे गरेको छुद्र टिप्पणी उस्तै बिर्सन लायक छ । यस्ता उदाहरण हामीले दिनहुँ मात्र होइन एकै दिन धेरै पटक सुन्दै देख्दै आइरहेका छौँ । यसले राजनीति देशको मार्गदर्शक हो र हुनपर्छ भन्ने मानकमाथि नै कुरीकुरी गरिरहेको छ । यस्ता कुराले क्षणिक मनोरञ्जन वा समर्थकको वाह वाही त देला तर त्यसले समाजमा र सचेत एवम् प्रबुद्ध नागरिकको मस्तिष्कमा पार्ने छाप शायद निकै गम्भीर नै हुन्छ ।
राजनीतिज्ञ र राजनीतिक दलहरूमाथि थप घृणा फैलाउन नचाहे पनि घृणाको राजनीति एक थोपरिएको शब्द हो जसले राजनीतिको दृष्टिकोणलाई बुझाउन, विभाजन सिर्जना गर्न, विरोधीलाई दानब र आफूलाई देवता बनाउन गर्न अनि समर्थन जुटाउन, डर र असन्तुष्टि फैलाउन प्रयोग गर्ने गरिएको छ । तसर्थ, कुनै पनि राजनीतिज्ञ वा दल जसले त्यस्ता रणनीति प्रयोग गर्दछ, ती आफैँमा घृणाको राजनीतिमा फैलाउन संलग्न रहेको रूपमा वर्णन गर्न सकिन्छ । यद्यपि, राजनीतिमा राजनीतिज्ञ वा दलको दृष्टिकोणबारेमा गरिएका दाबीको अनुसन्धान र प्रमाणीकरण गर्न यो महत्त्वपूर्ण हुन्छ।
घृणाको राजनीति गर्ने वा गर्न खोजिरहेका दल, पात्र र प्रबृत्तिका केही विशेषता यस्ता देखिन्छन् :-
क्षणिक तालीका लागि कुनै खास जाति, धर्म वा पेसाप्रति घृणालाई बढवा दिने अभिव्यक्ति दिने र प्लेटफर्ममा प्रचार गर्ने ।
जाति वा धर्ममा आधारित भेदभावपूर्ण नीतिको वकालत गर्ने ।
लक्षित समूहहविरुद्ध डर, क्रोध र असन्तुष्टि जगाउन घृणायुक्त र विभेदकारी भाषण, तथा विभाजनकारी भाषा प्रयोग गर्ने ।
आफूलाई राष्ट्रवादी देखाउने र अर्कोलाई अराष्ट्रिय देखाउन अर्को जात, धर्म, वर्ण, दल चरित्र ठिक नभएको घृणाको राजनीतिक गर्ने ।
आफ्नो हितमा समर्थन प्राप्त गर्न विभिन्न सामाजिक समूह वा समुदायको बारेमा गलत जानकारी वा षडयन्त्र सिद्धान्त फैलाउने ।
अल्पसंख्यक समुदायलाई दबाउन वा जात, धर्म, लिङ्ग वा यौनिक झुकावको आधारमा सीमान्तकृत वा बहिष्कार गर्ने नीति प्रवर्द्धन गर्ने ।
चरम पन्थी विचार र कामहरूबारे सचेत भए पनि घृणित भाषण वा घृणा समूहहरूबाट आफ्नो निन्दा नहोस् भनेर आफूलाई टाढा राख्ने ।
समुदायलाई विभाजित गर्न र विभिन्न समूहबिच अविश्वास र शत्रुता बढाउन खोज्ने राजनीतिक मुद्दा बनाउने ।
अन्तर्निहित मुद्दाहरू र प्रणालीगत असमानताहरूलाई सम्बोधन गर्नुको साटो सामाजिक समस्याहरूको लागि निश्चित समुदाय वा व्यक्तिहरूलाई दोष दिने राजनीतिक आन्दोलन ।
राष्ट्रिय वा विश्वव्यापी समस्याहरूका लागि केही समूहलाई बलिको बोको बनाएर आफ्नो असफलता, भ्रष्टाचार, वा प्रगतिको कमीबाट विचलित गर्न घृणाको राजनीति प्रयोग गर्ने ।
सम्मान, सहिष्णुता र संवादलाई बढवा नदिई घृणाको राजनीतिलाई सामान्य बनाउने र चरम पन्थलाई फस्टाउन दिने राजनीतिक वातावरण बनाउने ।
यस्ता प्रवृत्तिका राजनीतिक दललाई अति दक्षिणपन्थी वा अति पुरातनपन्थी दलको रूपमा वर्गीकृत गरिनुपर्छ जसले त्यस्ता नीतिको लागि वकालत गर्छन्, जसले अरूलाई भन्दा एक जात वा धर्मलाई प्राथमिकता दिन्छन् । प्रायः उनीहरूका भेदभावपूर्ण विचारलाई जायज बनाउन डर र गलत हल्ला फैलाउने गर्छन् । समाजमा समानता र एकताको साटो घृणा र पूर्वाग्रहलाई बढवा दिने यस्ता दल खतरनाक र विभाजनकारी हुन सक्छन् ।
कहिलेकाहीँ राजनीतिक मुद्दाले विभिन्न रूप लिन सक्छ, तर यसलाई बलिदानको रूपमा चिनिन्छ, र यो प्रायः नेता वा समूहद्वारा एक रणनीतिको रूपमा प्रयोग गरिन्छ जसले मूल मुद्दा सम्बोधन गर्नुको साटो सार्वजनिक आक्रोश वा निराशालाई कुनै विशेष समूहतर्फ पुनर्निर्देशित गर्ने गर्छ ।
सामान्यतया यस्तो प्रवृत्ति जाति, धर्म, लिङ्ग, यौन झुकाव, सामाजिक-आर्थिक स्थिति, र राजनीतिक विश्वासहरू जस्ता समाजमा विभिन्न समूहबिचको भिन्नता र गुनासोहरूको शोषणमा निर्भर हुन्छ । यसमा केही समूहको बारेमा झूटा वा अतिरञ्जित दाबी फैलाउने, सामाजिक वा आर्थिक समस्याको लागि तिनीहरूलाई बलिदान गर्न उक्साउने, विशेषण र पूर्वाग्रहहरूलाई बढवा दिने, वा भावनाहरूलाई उत्तेजित गर्न भड्काउने खालको भाषा र प्रतीकहरू प्रयोग गर्ने र लक्षित समूहविरुद्ध तिनीहरूको भावना सिर्जना गर्ने समावेश हुन सक्छ । यस्तो विभाजनकारी एजेन्डाको उद्देश्य प्रायः शक्ति प्राप्त गर्न, विशेष निर्वाचन क्षेत्रलाई परिचालन गर्न वा अन्य मुद्दा वा शासनको असफलताबाट ध्यान विचलित गर्नु हो । यद्यपि, यसले सामाजिक एकता, विश्वास र सहयोगमा हानिकारक र दीर्घकालीन प्रभाव पार्न सक्छ, जसले ध्रुवीकरण, द्वन्द्व र हिंसा पनि बढाउँछ। विभाजनकारी राजनीतिक एजेन्डाका उदाहरण संसारभर र इतिहासभर भेट्टाउन सकिन्छ, जातीय राष्ट्रवाद र धार्मिक अतिवादीदेखि लोकवाद र अधिनायकवादसम्म । कतिपय अवस्थामा, तिनीहरूले लोकतान्त्रिक मूल्य र सामाजिक स्थिरतालाई कमजोर पार्ने गरी बाह्य कलाकार वा प्रचार अभियान पनि समावेश गर्न सक्छन् ।
यस्तो बारम्बारको व्यवहारलाई सामान्यतया भेदभाव वा पूर्वाग्रह भनिन्छ । यो अनैतिक मात्र होइन, समग्र समाजको हितका लागि पनि हानिकारक छ । व्यक्ति र समुदायले यस्ता कामविरुद्ध आवाज उठाउन र समावेशी र समतामूलक समाज निर्माण गर्ने दिशामा काम गर्नु महत्त्वपूर्ण छ । आफ्ना सबै नागरिकको अधिकारको रक्षा गर्नु र कुनै पनि प्रकारको भेदभाव सहने छैन भन्ने कुरा सुनिश्चित गर्नु सरकारको दायित्व हो।
अभिव्यक्तिका कारण दलहरू गुटका मोर्चामा रूपान्तरित भएका छन् । सबै पार्टीभित्र चर्को अन्तर कलह छ, पार्टी प्रणाली भत्किएको छ । सैद्धान्तिक विचलन, अलोकप्रिय निर्णय, विलासी र भ्रष्ट चरित्रका कारण नेताहरूको छवि धुमिल छ, जनताको नजरमा उनीहरू गिर्दै गएका छन् । राजनीतिक दल र नेताहरूको लोकप्रियता दिन प्रतिदिन खस्किँदो र जनताको आक्रोश चुलिँदो छ । असम्बन्धित र अपुष्ट सार्वजनिक खपतका क्रिया प्रतिक्रियामा बहुमूल्य समय खर्च गर्दा सामाजिक सम्पत्तिको रूपमा स्थापित राजनीतिक दल, जाति, धर्म, मूल्य, मान्यता थप कमजोर बन्दै छन् । जसले गर्दा अनिश्चित राजनीतिक परिणाम ल्याउने वातावरण निर्माण गरिँदै छ । विशेष गरी गलत सूचना र गलत जानकारीको पछि लाग्दा भएका उपलब्धिसमेत सङ्कटमा पर्दै छन् ।
अल्पमतलाई निस्तेज गर्नु लोकतन्त्रको परिभाषा र मर्म विपरीत हो । स्वार्थी प्रवृत्ति नेताका निम्ति लाभ र उत्साहजनक भए पनि जनताका लागि भने घातक नै हो । घृणित अभिव्यक्तिको खास्टो ओढेर राजनीति गर्न थालेपछि राजनीति आदर्श रहँदैन, राजनीति व्यवसायमा फेरिन्छ । अल्पसङ्ख्यक र उदारवादीहरू आक्रमणका निसानामा पर्छन् । कहिलेकाहीँ हावाको गति थाहा नपाई अरुको घरमा झोसेको आगोको लप्का फर्केर आफ्नै घर खरानी बनाइदिन सक्छ भन्ने कुरा अतिबादीहरूले बुझ्नुपर्छ । जे रोपिन्छ, त्यही उम्रन्छ र फल लाग्छ । घृणा फैलाएर वर्चस्वशालीहरूको अहङ्कारको घैँटो फुटेपछि त्यो विष आफैँलाई लाग्न पनि सक्छ भन्ने कुरा इतिहासबाट पाठ सिक्नुपर्छ ।
सबैका लागि सुरक्षित र समावेशी समाज सुनिश्चित गर्न घृणित भाषण तथा उग्र र अराजक विचारधाराको निन्दा र सक्रिय रूपमा सम्बोधन गर्ने जिम्मेवारी राजनीतिक नेता र संस्थाहरूको हो । यी राजनीतिज्ञहरू खतरनाक र समाजको लागि हानिकारक छन्, किनकि तिनीहरू असहिष्णुतालाई बढवा दिन्छन् । घृणा र भेदभाव फैलाउँछन् । तिनीहरूको विभाजनकारी भाषाको प्रयोगले पहिले नै कमजोर जनसङ्ख्यालाई अझ सीमान्तकृत गर्न तथा हिंसा र अशान्ति निम्त्याउन सक्छ । यसै भएर पनि राजनीतिक नेताले समाजलाई टुक्रा टुक्रा पार्नुभन्दा एकता र समझदारी बढाउन समावेशी र सम्मानजनक भाषा प्रयोग गर्नु पर्छ ।
प्रकाशित मिति: मंगलबार, चैत २८, २०७९, १४:२६
